Jest to pierwsza notka z cyklu „Wolna wola”. W notce tej zbieram tylko materiał wstępny, bez komentarzy. W drugiej notce zajmę się problemem „wolności wyboru” - tym na ile jest ona w nas mechaniczna. Potem przyjdzie czas na rozważenie problemu „celowego działania”. Celowość (teleologia) nie jest w repertuarze współczesnej fizyki. Jest jednak w repertuarze biologii i dziedzin IT zajmujących się modelowaniem procesów psychicznych i biologicznych. Czy fizyce spadłaby z głowy korona gdyby „celowość” wprowadziła do swego repertuaru? Może by i spadła, ale czy bez korony na głowie nie da się żyć? Wiele koronowanych głów było psychopatami (patrz końcowa część notki i cytat z W. Ducha o psychopatii).
Następne notki będą zawierały coraz więcej moich własnych przemyśleń. Zacznę jednak od tego co pisali inni. Św. Augustyna i Leibniza pominę – bo przecież pewnego wyboru dokonać muszę.
„Według Platona, wolność jest istnieniem dobra, w którym dusza w celu własnego doskonalenia chce w sposób konieczny uczestniczyć, podczas gdy u Arystotelesa potrzebny jest do tego akt woli i szczególna zdolność podejmowania decyzji.”
Przyjrzyjmy się bliżej temu co Arystoteles ma na ten temat do powiedzenia w „Etyce nikomachejskiej” (Księga VII – O wadach etycznych):
Nieopanowanie to słaba wola, uleganie pokusom i rozpustnościom. Jest czymś złym i nagannym. Umiarkowany panuje nad sobą i jest odporny na problemy.
Nieopanowanie wynika z niewiedzy, lecz też od niej stroni. Ulegając żądzy rozkoszy posiada nie wiedzę lecz mniemanie. Jest ono sprzeczne ze słuszną oceną. Rozkoszami koniecznymi – rozkosze fizyczne. Drugimi przyczynami – przyczyny niekonieczne, lecz godne wyboru same w sobie, np. zwycięstwo, bogactwo, cześć(znaczenie bezwzględne).
Rodzaje nieopanowania: bestialstwo, gniew – jest mniej zły niż brak panowania nad żądzami zmysłowymi. Gniew słyszy nakazy rozumu, lecz ich nie dosłyszy dobrze. Kto nie umie opanować gniewu ten ulega jednak w pewnym stopniu rozumowi; kto żądzy – nie rozumowi ale jej samej. Gniew jest bardziej naturalny niż żądza. Panowanie nad żądzami jest godne, gdyż ich nieopanowanie jest nikczemnością.
Przyjemności i przykrości, umiarkowanie i rozwiązłość. Można ulec tym, nad którymi wszyscy panują, ale i opanować te, którym wszyscy ulegają. Dotyczą one przyjemności (opanowanie i nieopanowanie) i przykrości (uleganie pokusom i odporność na nie).
Kto czyni coś złego i nie doznaje skruchy jest nieuleczalny. Brak opanowania pochodzi bądź z popędliwości, bądź ze słabości. Człowiek nieumiarkowany nie odczuwa skruchy, zaś nieopanowany jest do niej skłonny. Nieumiarkowany jest nieuleczalny, tamten tak. Nieopanowany odstępuje od nakazów rozumu z powodu pewnego nadmiaru, opanowany nie popada w skrajności.
Opanowany jest rozsądny, jest człowiekiem o dobrym charakterze nie tylko dzięki wiedzy ale i zdolności działania. Nieopanowany nie ma tych zdolności. Brak opanowania i nieopanowania dotyczy pewnego nadmiaru w stosunku do trwałych dyspozycji. Opanowany trwa przy swych postanowieniach. Nieopanowanie występuje u ludzi pobudliwych. Tezy ludzi o przyjemności i dobru: a) żadna przyjemność nie jest dobrem, b) niektóre są ale większość nie, c) wszystkie są ale nie najwyższe.
Dobrem najwyższym jest cel działania. Może to być każda przyjemność ( nawet zła), tylko zależy to od godnego wyboru. Nie może to być chwilowa zachcianka. Nadmiar w dziedzinie dóbr cielesnych jest zły, bo człowiek goni nie za tym co konieczne lecz za na nadmiarem.
Przedtem, w Rozdziale VI znajdujemy takie oto wyjaśnienia pojęć:
Mądrość jest najwyższym z rodzajów wiedzy.
Mądrość teoretyczna jest połączeniem myślenia intuicyjnego z wiedzą naukową. Są nią obdarzeni ci, którzy zajmują się sprawami trudnymi, bez pożytku dla prostego człowieka (sztuka dla sztuki).
Rozsądek - mądrość praktyczna dotycząca spraw nad którymi można się namyślić. Przedmiotem rozsądku są rzeczy jednostkowe stojące przy efektach działania. Rozsądek łączy działanie. Rozsądek dotyczy tego, co sprawiedliwe, moralnie piękne. Rozsądek nie jest wiedzą naukową, a dotyczy końcowego efektu działania. Jest przeciwny myśleniu intuicyjnemu. Dociekanie i namysł nie są tym samym. Dobry namysł nie jest wiedzą naukową, nie jest trafnym odgadnięciem.
Odgadywanie dokonuje się bez rozważania. Namyślać się trzeba powoli. Dobry namysł jest czymś innym niż bystrość; nie jest też mniemaniem, ale jest pewnego rodzaju trafnością myślenia dyskursywnego. Przy namyślaniu człowiek docieka i rozumuje.
Wybieramy cele i w drodze do celu dokonujemy dalszych wyborów.
Czy wszyscy ludzie mają dostatecznie silną wolę by w pełni kontrolować swoje
zachowanie? „Siła woli” może być wynikiem siły pobudzenia obszaru pre-SMA przez płaty przedczołowe tak, by pojawiła się wyraźna chęć działania.Nauka kontrolowania emocji i woli jest możliwa ale systemy edukacji się tym nie zajmują. Czasami robimy rzeczy, których potem żałujemy, nasze mózgi inicjują działanie zanim uświadomią sobie intencję tego działania. Można więc sobie wyobrazić, że nie każdemu jest równie łatwo powstrzymać się od niewłaściwego zachowania. Czy jest to wystarczającą wymówką by uniknąć kary?
I dalej:
... Antyspołeczne zaburzenia osobowości (Seligman i Rosenhan, 2003; Weber i inn. 2008; Craig i inn. 2009), występujące u 2-3% populacji, mogą być zarówno wynikiem wrodzonych zmian wynikających z genetyki lub wczesnych procesów kształtujących rozwój mózgu, jak i zmian nabytych pod wpływem czynników społeczno-kulturowych. W tym drugim przypadku są szanse na obudzenie się naturalnej empatii, ale w przypadku psychopatii wrodzonej jest to zwykle niemożliwe.W przypadku psychopatii wrodzonej obserwuje się deficyt lęku, brak empatii i brak potrzeby postępowaniu według zasad moralnych. Związane to jest prawdopodobnie ze zbyt słabym połączeniem pęczka haczykowatego ....
(...)
Jedne osoby bez wahania popełniają gwałtowne przestępstwa, a inne długo rozważają skutki błahych decyzji. Moralne zachowanie jest łatwe dla jednych ludzi a niemal niemożliwe dla innych.
A w zakończeniu:
... Przyznanie, że decyzje nie pojawiają się znikąd, a są rezultatem planów, które tworzą mózgi, pozwoli zwrócić większą uwagę na ich ukryte przyczyny, na związek intencji, uwagi i świadomości z procesami uczenia się zachowań. Głębsze zrozumienie mechanizmów poznawczych pokazuje potrzebę większej odpowiedzialności, pełnej integracji szybkich, instynktownych reakcji z ocenami opartymi na głębszej refleksji. Jesteśmy odpowiedzialni za swój rozwój, za to kim się staniemy w przyszłości, za rozkwit lub zmarnowanie swojego talentu, swojego umysłu, za poznanie siebie i własną edukację.Jesteśmy odpowiedzialny za rozwój swoich dzieci, za dostarczenie im wzorów godnych naśladowania. Jesteśmy odpowiedzialni za środowisko, świat w którym żyjemy. Nie można jednak wymagać takiej odpowiedzialności bez odpowiednich wzorców, dostarczanych przez społeczeństwo, wypracowania kompromisu pomiędzy indywidualną wolnością a narzuconymi normami akceptowalnych zachowań....
